قیاس مستنبط العلةـــ حکمی که علت آن ذکر نشده باشد و از طریق آراء و نظر به وجود آید به این قیاس، قیاس مستنبط العلة یا اجتهاد قیاسی گفته می‌شود. ـــ قیاس مستنبط العلة، قیاس دارای «علّتِ» مستنبَط به اجتهاد ظنی است. ۱ - تعریفقیاس مستنبط العلة، مقابل قیاس منصوص العلة بوده و به قیاسی گفته می‌شود که علت حکم شرعی در آن توسط استنباط ظنی مجتهد به دست آمده است، زیرا شارع علت حکم را در دلیل بیان نکرده است، بلکه عقل ، علیت را از کلام شارع استنباط می‌نماید، مانند آن که مجتهدی ظن پیدا کند که علت تعلق زکات به گندم این است که گندم یک غذای عمومی است مصرف عام دارد آن گاه برنج را به آن، قیاس کند و بگوید: چون برنج نیز یک غذای عمومی است پس باید مشمول حکم زکات گردد. ۱.۱ - مفید ظن بودن قیاس مستنبط العلةقیاس مستنبط العلة معمولا مفید ظن است و به همین دلیل است که علمای امامیه آن را حجت نمی‌دانند، اما بیشتر عالمان سنی آن را حجت می‌دانند. ناگفته پیداست در صورتی که علت حکم در موضوعی به قطع و یقین احراز شود، می‌توان آن حکم را به موضوع دیگری که دارای همان علت است، سرایت داد، زیرا حجیت قطع، ذاتی است. ۱.۲ - تفاوت قیاس مستنبط العله و تنقیح مناطبرخی تفاوت قیاس مستنبط العله و تنقیح مناط را در این دانسته‌اند که در قیاس مستنبط العله، به علت حکم، و در تنقیح مناط، به موضوع حکم نظر می‌شود. [۳]
قوانین الاصول، میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن، ج۲، ص (۸۰-۷۹).
[۴]
دانشنامه حقوقی، جعفری لنگرودی، محمد جعفر، ج۲، ص۴۹۶.
[۵]
اصول الفقه، زهیرالمالکی، محمد ابوالنور، ج۴، ص۴۱.
۲ - منظور از قیاس مستنبط العلةهرگاه شارع در طی بیان حکم اشاره‌ای به مناط و علت آن ننماید و ما علت حکم را به رأی و نظر خویش استنباط کرده و حکم مزبور را در همه مواردی که علت موجود است جاری و ساری نماییم این قیاس را اصطلاحاً مستنبط‌العله گویند. مانند تحریم ربا در گندم که علت و مناط آن مورد اختلاف است. فی‌المثل اکثر شافعیه گفته‌اند که علت حرمت مطعوم بودن آن است و بدین جهت باید گفت که تفاضل در برنج و کشمش نیز به مقتضای قیاس حرام است. و اما حنفیه علت را کیل و وزن دانسته‌اند و در هر مکیل و موزون به حرمت تفاضل حکم نموده‌اند. و نیز مانند تحریم شرب خمر که گفته می‌شود مناط حرمت اسکار است، بنابراین نبیذ هم حرام می‌باشد چون مسکر است. [۷]
المستصفی، ج۲، ص۵۵.
[۸]
المقدمات (ابن رشد)، ص۲۴.
۳ - حکم قیاس مستنبط العلةبالجمله این قسم (قیاس مستنبط العلة) که اجتهاد قیاسی نامیده می‌شود، معرکه آراء و مورد اختلاف شدید است اهل ظاهر و طائفه‌ای از معتزله بغداد و جمیع شیعه مگر ابن جنید آن را انکار کرده و باطل دانسته‌اند و جمهور فقهای اهل سنت آن را حجت دانسته و یکی از ادله قرار داده‌اند. [۹]
المستصفی، ج۲، ص۵۵.
[۱۰]
قوانین‌الاصول، ج۲، ص۷۹.
۴ - پانویس
۵ - منبعفرهنگنامه اصول فقه، تدوین توسط مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، ص۶۵۸، برگرفته از مقاله «قیاس مستنبط العلة»۶۵۸. جابری عرب‌لو، محسن، فرهنگ فقه اصطلاحات اسلامی، ص۱۴۴-۱۴۵. |